مهندس علی ماهرالنقش وب سایت مهندس علی ماهرالنقش
8 – فنون مقابله با توجیه‌گری
شیطان با این فن در صدد توجیه‌گری و بهانه‌تراشی و کلاه شرعی گذاشتن بر امور زشت است! و با کمک این فن، شیطان تلاش دارد وجدان آدمی را بر کارهای ناصوابش آسوده نماید؛ و نقطه مقابل آن صداقت و انصاف است![135] چنانچه خداوند می‌فرماید: «بَلِ الْانسَانُ عَلىَ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ * وَ لَوْ أَلْقَى مَعَاذِيرَهُ» (قیامه: 14-15) بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است؛ هر چند (در ظاهر) براي خود عذرهایی بتراشد؛ و این مطلب بیانگر آن است که «انسان، قادر بر توجيهگرى در عين آگاهى به واهى بودن توجيهات خود»[136] هست!
البته توجيهگرى، كار همه منحرفان تاريخ بوده و البته که از كفر و شرك خطرناكتر است.[137] «وَقَالَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا عَبَدْنَا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْءٍ نَحْنُ وَلَا آبَاؤُنَا وَلَا حَرَّمْنَا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْءٍ» (نحل: 35) مشرکان گفتند: «اگر خدا می‌خواست، نه ما و نه پدران ما، غیر او را پرستش نمی‌کردیم؛ و چیزی را بدون اجازه او حرام نمی‌ساختیم!» و «كَذلِكَ فَعَلَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ» (نحل: 33) کسانی که پیش از ایشان بودند نیز چنین کردند!
و خداوند در قرآن مثال‌های متعددی از این فن شیطان بیان نموده است[138]؛ مانند سجده نکردن ابلیس بر آدم به بهانه برتری آتش بر خاک[139]؛ توجیه‌گری اصحاب شنبه برای ماهیگیری در آن روز (بر خلاف فرمان خدا)[140] و [141]؛ حلال کردن ربا در معاملات[142]؛ توجیه کفر با بقای بر دین پدران[143] و اطاعت از بزرگان[144]؛ توجیه فرار از جهاد به بهانه خالی بودن خانه‌هایشان[145]؛ فرار از جنگ با روميان به بهانه دلربایی زيبا رويان رومى[146]؛ کشتن دختران به بهانه فقر[147] و …!
ما در ادامه به تعدادی از فنون مقابله با این فن شیطان، در سه ساحت شناختی، انگیزشی و رفتاری اشاره خواهیم نمود.
8 -1 – بدل فن توجیه‌گری (حیطه شناختی)
8 -1 -1- برای تفکیک حقیقت از توجیه‌گری، شاخص داشته باش
خداوند می‌فرماید: «وَزِنُوا بِالْقِسْطَاسِ الْمُسْتَقِيمِ ۚ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا» (اسراء: 35) و با ترازوی درست وزن کنید! این برای شما بهتر و عاقبتش نیکوتر است؛ آری در همه موضوعات برای آنکه عاقبت خوبی داشته باشیم باید شاخص داشته باشیم، آن هم شاخصی درست!
در مقابله با توجیه‌گری هم باید حواسمان به حکم خدا و واجبات و محرمات باشد؛ اگر نتیجه تحلیل‌هایمان در همان جهت حکم خدا بود که هیچ؛ اما اگر نتیجه تفکراتمان ما را به سمت محرمات کشاند، بدانیم که با فن توجیه‌گری شیطان مواجه شده‌ایم!
8 -1 -2- گناه با تغییر دادن در ظاهرش موجه نمی‌شود
از سرگذشت اصحاب شنبه، معلوم مىشود كه خلافكارى آن‌ها زير پوشش «حيله و كلاه شرعى» بوده است. مجازات شديد اين گروه[148]، نشان مىدهد كه چهره واقعى گناه، با دگرگون ساختن ظاهر آن، دگرگون نمىشود. آن‌ها كه تصور مىكنند گناه را مىتوان با تغيير چهره ظاهرى، تبديل به يك عمل مجاز كرد، در حقيقت خود را مىفريبند. متأسفانه، اين كار در ميان بعضى از بىخبرانى كه خود را مسلمان نيز مىدانند، فراوان ديده مىشود و اين يكى از چيزهايى است كه چهره مذهب را در نظر افراد بىشمارى، وارونه جلوه داده است.[149]
8 -2 – بدل فن توجیه‌گری (حیطه انگیزشی)
یکی از دیگر از گام‌های مقابله با این فن شیطان، تحریک احساسات و ایجاد حب و بغض و ایجاد گرایش و تمایل و ایجاد احساس نیاز و ارزش‌دهی و ایجاد عاطفه مثبت و نفی عاطفه منفی است! به طوریکه زمینه انگیزشی برای صداقت و انصاف را به وجود آورد و زمینه انگیزشی برای توجیه‌گری را از بین ببرد! در اینجا به چند مورد از این فنون اشاره می‌نماییم.
8 -2 -1- خدا اسرار درونت را افشا می‌کند
امام صادق ع با تلاوت آيه «بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقى مَعاذِيرَهُ» می‌فرمایند: «چه فايدهاى دارد كه انسان بر خلاف آنچه خدا از آدمى خبر دارد نزد مردم عذر و بهانه بياورد؟ رسول خدا (ص) بارها مىفرمود: هر كس سريرهاى را كه دارد پنهان نگه دارد، خداى تعالى ردايى طبق آن بر ظاهر تنش مىپوشاند، حال چه سريره خوب باشد و چه بد، اگر باطن و سريره خوبى داشته باشد، هر قدر هم بخواهد مردم نفهمند خدا آن را بر ملا مىكند و اگر سريره بد باشد با زنجير هم نمىتواند آن را ببندد و خداى تعالى آن را از باطنش به ظاهرش سرايت مىدهد.»[150] و نیز فرمودند: «اين به چه كار شما مىآيد كه اظهار خوبی‌ها نموده بدی‌های خود را پنهان بداريد، آيا جز اين است كه وقتى به وجدان خود مراجعه مىكنيد خودتان مىفهميد كه چنين واجد خوبی‌ها و فاقد بدی‌ها نيستيد؟ آرى حتماً مىيابيد، چون خداى تعالى فرموده: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ» وقتى باطن آدمى اصلاح شد ظاهرش نيرومند مىگردد.»[151]
8 -2 -2- توجیه‌گر گناهان نباش؛ که توجیه گناه، بدتر از خود گناه است!
گناه یعنی تمرد از فرمان دوست و حبیب! و چه بد عملی است! اما بدتر از گناه چیست؟ توجيه گناه! «هر قدر گناه سنگين باشد به سنگينى توجيه گناه نيست، چرا كه گنه‌کار معترف به گناه غالباً به سراغ توبه مىرود، اما مصيبت زمانى شروع مىشود كه پاى توجیه‌گری‌ها در ميان آيد كه نه تنها راه توبه را به روى انسان مىبندد، بلكه او را در گناه راسخ‌تر و جرىتر مىسازد. اين توجيهگرى گاه براى حفظ آبرو و جلوگيرى از رسوايى در برابر مردم است، اما از آن بدتر زمانى است كه براى فريب وجدان صورت گيرد.»[152]
8 -2 -3- توجیه‌گر گناه نباش؛ که خدا از تو روی بر می‌گرداند
پيامبر اكرم ص در روايتی تكاندهنده فرمودند: «ثَلاثَةٌ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ …» خداوند با سه گروه در روز قيامت سخن نمىگويد! … 2. «وَ مُسْتَحِلُّ الْمُحَرَّمَاتِ بِالشُّبَهَاتِ» كسى كه با ريسمان شبهات وارد چاه محرّمات مىشود؛ پيامبر ص نمىفرمايد آن‌ها كه حرام مىخورند مشمول اين روایت‌اند، زيرا اين مطلب روشن است. بلكه مىفرمايد: كسانى كه با کلاه‌شرعی، محرمات الهى را حلال مىشمرند و به عنوان مثال با ضميمه كردن يك قوطى كبريت، يا يك سير نبات، میلیون‌ها تومان رباى حرام را حلال مىپندارند، نيز مشمول اين حدیث‌اند. متأسفانه آلودگان به اين امر در قشرهاى مختلف جامعه كم نيستند.[153]
8 -2 -4- توجیه‌گر گناه نباش؛ که هلاک می‌شوی
امام علی ع می‌فرمایند: «… بندگان خدا! خیال‌های باطل به دل راه ندهيد كه به شك افتيد و شك نكنيد كه كافر شويد و كفر نورزيد كه پشيمان گرديد، كار دين را سبك نگيريد (براى شانه خالى كردن از زير بار وظائف، راه باز نكنيد و كلاه شرعى نسازيد) كه منافق و سهلانگار مىشويد و اين چاره‌جوئی‌ها (و زرنگی‌های احمقانه) شما را به راه ستمكاران مىكشد و هلاك مىشويد، آنجا كه حق را دريافتيد و شناختيد سازش‌کاری و مداهنه ننمایید كه آشكارا زيان بينيد.»[154]
8 -2 -5- توجیه‌گر ظلم ظالم نباش
امام صادق ع فرمودند: «كسى كه براى ظلم ظالمى بهانه آورد (او را در ظلم كردنش معذور دارد) خداوند كسى را بر او مسلط مىسازد كه به وى ظلم كند؛ پس چنين كسى اگر دعا كند خداوند دعايش را بر آورده نمىسازد و بر ستمى كه مىبيند به او اجر و پاداشى نمىدهد.»[155] و نیز به نقل از پدران بزرگوارشان روايت فرمودند كه در وصیت پيامبر اكرم ص به على ع آمده است: «اى على! بدترين مردمان كسى است كه آخرتش را به دنيايش بفروشد و بدتر از او كسى است كه آخرتش را به دنياى ديگرى بفروشد.»[156]
8 -3 – بدل فن توجیه‌گری (حیطه رفتاری)
با بهره‌گیری از دو دسته بدل (شناختی و انگیزشی) برای این فن شیطان، اکنون به ساحت رفتاری وارد می‌شویم در ادامه به تعدادی از این بدل‌ها اشاره می‌نماییم.
8 -3 -1- تهذیب نفس کن
اگر بشر گاهى نفس خود را مهار نكرده و تربيت لازم را نديده باشد، به انگيزه تبرئه خود، همواره و در همه جا كارهاى زشت خود را توجيه مىكند. در حدى كه گويى توجيهگرى و بهانهجويى جزو سرشت او گشته است، در صورتى كه اگر درصدد بهانه نباشد، مىتواند عملكرد خود را در آينه عقلش ببيند، چنانكه قرآن كريم مىفرمايد: «بَلِ الْإِنْسانُ عَلى نَفْسِهِ بَصيرَةٌ وَ لَوْ الْقى مَعاذيرَهُ» (قیامت: 15) بلكه آدمى بر خويشتن بيناست هر چند عذرها بياورد.[157]
و مقایسه جالب و تکان دهنده‌ای خواهد بود اگر توجه کنیم که «چهارپايان هرگز براى كارهاى خود توجيهگرى ندارند، اگر خلافى كنند خلاف است و اگر راه خود را بروند، كه مىروند، همان است كه هست اما يك انسان خودخواه خون‌خوار هوی پرست، بسيار مىشود كه تمام جنايات خود را آن چنان توجيه مىكند كه گويى دارد وظائف الهى و انسانى خويش را انجام مىدهد! و به اين ترتيب هيچ موجودى خطرناک‌تر و زیان‌بارتر از يك انسان هوی پرست بی‌ایمان و سركش نيست و به همين دليل در آيه 22 سوره انفال عنوان «شر الدواب» (بدترين جنبندگان) به او داده شده است و چه عنوان مناسبى؟»[158]
8 -3 -2- ایمان به معاد داشته باش
با يك تحليل كوتاه مىتوان به این حقيقت اين امر پى برد که ايمان به آخرت يعنى ايمان به دادگاه عدلى كه قاضى آن خداست و شهودش فرشتگان است و دروغ و تقلب و توصيه و رشوه در آن راه ندارد، ايمان به چنين دادگاهى انسان را وادار مىكند كه واقعيت اعمال خود را آنگونه كه هست بررسى كند. امّا جدايى از اين اعتقاد و احساس آزادى در دگرگون ساختن مفاهيم نيك و بد، سبب مىشود كه انسان خودخواه و خودكامه براى فريب وجدان خويش و ديگران دست به توجيهگرى بزند، هوى و هوسهاى سركش خود را رنگ صلاح و تقوا بخشد و زشتىها را در لباس زيبايى جلوه دهد و به دنبال آن حيرت و سرگردانى است.[159]
8 -3 -3- با اهل ذکر مشورت کن
برای آنکه «شیطان» و یا بدتر از او «نفس» انسان، کلاه سر او نگذارند با اهل فن و اهل ذکر مشورت کنید؛ «فَسَلوا اَهلَ الذِّکرِ اِن کُنتُم لا تَعلَمون» (نحل: 43) اگر نمی‌دانید، از آگاهان بپرسید! و به نتیجه مشورت عمل نمایید؛ و اهل ذکر که خداوند به آن اشاره فرموده است همان پیامبران و فرستادگان الهی و محمد ص و آل محمد ع هستند.[160]
8 -3 -4- در معاملات کلاه شرعی نگذار
از رسول خدا ص روايت شده که فرمودند: «مؤمن به كمال نمىرسد مگر اينكه در او یک‌صد و سه خصلت باشد كه اين خصال بايد در نيت و فعل و اعمال و كردار و ظاهر و باطن فرد مؤمن وجود داشته باشد. امیرالمؤمنین ع فرمود: يا رسول الله اين یک‌صد و سه را براى ما بيان فرمایید، فرمود: اى على از صفات مؤمن اين است … در كسب خود، گرد شبهات نمىرود و اگر معاملهاى كه در آن برايش شكى حاصل شود خوددارى مىكند و در كارها دنبال كلاه شرعى نمىرود و براى فرار از حرام ظاهرى راه شرعى پيدا نمىكند، از لغزش‌های دوستان خود در مىگذرد و مراعات رفاقت قديم را مىنمايد.»[161]
8 -3 -5- در مقابل توجیه‌گری‌ها، عکس‌العمل داشته باش
در ماجرای اصحاب شنبه وقتی عده‌ای از مردم به تبعیت از شیطان کلاه شرعی گذاشتند و مکر کردند، طایفه دیگرى از ایشان که اصحاب یمین بودند به اعتراض برخاسته و گفتند: ما شما را از عقوبت خداوند تحذیر مىکنیم، زنهار که مخالفت امر او مکنید، طایفه سوم از ایشان که اصحاب شمال بودند سکوت کرده و از اندرز ایشان لب فرو بستند و تازه طایفه دوم را ملامت کردند که شما چرا گنه‌کاران را موعظه مىکنید، با اینکه مىدانید ایشان مردمى هستند که خداوند به عذاب شدیدى عذاب و یا هلاکشان خواهد کرد.[162] بنابراین اگر می‌خواهی مشمول عذاب الهی نشوی از این عمل برائت بجو و اگر می‌توانی آن‌ها را از آن باز دار!
