4 – فنون مقابله با ایجاد شک و تردید

شیطان با این فن در صدد ایجاد شک و تردید و شبهه در ذهن مخاطبان هست! و با کمک این فن، شیطان تلاش دارد تا پلیدی را افزایش و ایمان مؤمنین را فاسد[71] و سینه مؤمنان را تنگ سازد[72]؛ و نقطه مقابل آن، پاکی و طمأنینه، یقین، ثبات، خلوص و امثال این‌ها است![73] و این فن قدیمی شیطان برای همه اقوام گذشته و از جمله قوم حضرت نوح، حضرت هود[74]، حضرت صالح[75]، حضرت موسی[76]، حضرت یوسف[77] و پیامبر اسلام[78] علی ‌نبینا و آله ‌و علیهم السلام مورد استفاده ابلیس بوده است![79] «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» (حج: 52) و پيش از تو [نيز] هيچ رسول و پيامبرى را نفرستاديم جز اينكه هر گاه چيزى تلاوت مى‌نمود، شيطان در تلاوتش القاىِ [شبهه‌] مى‌كرد. پس خدا آنچه را شيطان القا مى‌كرد محو مى‌گردانيد، سپس خدا آيات خود را استوار مى‌ساخت و خدا داناى حكيم است.

دقت بفرمایید که بر اساس حدیث امام صادق ع درباره جنود عقل و جهل[81]، شک یکی از جنود جهل است و نقطه مقابل آن در جنود عقل، یقین است!

ما در ادامه به تعدادی از فنون مقابله با این فن شیطان، در سه ساحت شناختی، انگیزشی و رفتاری اشاره خواهیم نمود.

4 -1 – بدل فن ایجاد شک و تردید (حیطه شناختی)

یکی از اولین گام‌های مقابله با این فن شیطان، شناخت ماهیت و ریشه‌ها و زمینه‌ها و راه‌های مقابله با شک و تردید است؛ زیرا شناخت و مقابله با ریشه‌ها و علل بروز موضوعات کمک مهمی در مقابله با پدید آمدن آن‌ها می‌کند؛ بنابراین در اینجا به چند موردش اشاره می‌کنیم.

4 -1 -1- تفکر نمایید

تفکر یکی از بدل‌های مقابله با این فن شیطان است؛ چنانچه امام على ع فرموده‌اند: «بتَكَرُّرِ الفِكرِ يَنجابُ الشَّكُّ.»[82] با انديشيدن پياپى، شك ناپديد مى‏شود. البته تفکر برای دفاع در مقابل همه فنون شیطان کارساز است.

4 -1 -2- در آفرینش بنگرید

کسی که در ظرایف جهان هستی و آفرینش بنگرد و بیندیشد بسیاری از شک هایش برطرف می‌شود! چرا که به قدرت و حکمت و محبت و … خالق هستی پی می‌برد. امام على ع می‌فرمایند: «عَجِبتُ لِمَن شَكَّ في اللَّهِ وهو يَرى‏ خَلقَ اللَّهِ!»[83] شگفتم از كسى كه آفرينش خدا را مى‏بيند و با اين حال در [وجود] او شک دارد!

«أَفَلَا يَنْظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ * وَإِلَى السَّمَاءِ كَيْفَ رُفِعَتْ * وَإِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ * وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ» (غاشیه: 17-20) آيا به شتر نمی‌نگرند كه چگونه آفريده شده و به آسمان كه چگونه برافراشته شده و به کوه‌ها كه چگونه برپا داشته شده و به زمين كه چگونه گسترده شده است!

4 -1 -3- شناختتان را کامل کنید

امام على ع : «مَنَ عَمِيَ عمّا بينَ يَدَيهِ غَرَسَ الشَّكَّ بينَ جَنبَيهِ.»[84] هركه از ديدن آنچه در برابر اوست نابينا باشد، نهال شكّ را در ميان دو پهلوى خود (سينه‏اش) بنشاند. آری «امتیاز انسان، به شناخت اوست و کسانى که با ایجاد شک و وسوسه و شیطنت، حقّ را از مردم مى‏پوشانند و شناخت صحیح را از مردم مى‏گیرند.»[85] بنابراین افزایش شناخت، زمینه‌ساز برای رفع نادانی و جهل و شک می‌شود.

4 -1 -4- با قدرت فرقان؛ حق را از باطل جدا کنید

امام علی ع می‌فرماید:[86] «اگر باطل به حق آمیخته نمی‌شد، بر طالبان حق پوشیده نمی‌ماند و اگر حق از باطل جدا و خالص می‌گشت، زبان دشمنان قطع می‌گردید؛ اما آن‌ها قسمتی از حق و قسمتی از باطل را می‌گیرند و به هم می‌آمیزند و در این هنگام است که شیطان بر دوستان خود چیره می‌شود و تنها آن‌ها که مشمول لطف و رحمت پروردگارند، نجات می‌یابند» پس اگر باطل خالصانه مطرح شود، نگرانى نیست (چون مردم آگاه مى‏شوند و آن را ترک مى‏کنند) و اگر حقّ نیز خالصانه مطرح شود، زبان مخالف بسته مى‏شود، اما خطر آنجاست که حقّ و باطل، به هم آمیخته می‌شود و از هر کدام بخشى چنان جلوه داده مى‏شود که زمینه‏ تسلّط شیطان بر هوادارانش فراهم شود. نه حقّ را باید به باطل مخلوط کرد و آن را تغییر داد و نه باطل را باید در لباس حقّ مطرح ساخت، چون کتمان حقّ، حرام و اظهار آن واجب است.

قرآن دو بار به صورت جداگانه به این مسائل مهم پرداخته است و می‌فرماید: «وَ لا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُوا الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون‏» (بقره:42) و حقّ را با باطل نپوشانید و حقیقت را با اینکه مى‏دانید، کتمان نکنید؛ و «یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُون‏» (آل عمران:71) اى اهل کتاب! چرا حقّ را به باطل مشتبه مى‏سازید و (یا) حقّ را کتمان مى‏کنید، در حالى که خود (به حقّانیت آن) آگاهید.[87]

4 -2 – بدل فن ایجاد شک و تردید (حیطه انگیزشی)

یکی از دیگر از گام‌های مقابله با این فن شیطان، تحریک احساسات و ایجاد حب و بغض و ایجاد گرایش و تمایل و ایجاد احساس نیاز و ارزش‌دهی و ایجاد عاطفه مثبت و نفی عاطفه منفی است! به طوریکه زمینه انگیزشی برای یقین و اطمینان را به وجود آورد و زمینه انگیزشی برای شک و تردید را از بین ببرد! در اینجا به چند مورد از این فنون اشاره می‌نماییم.

4 -2 -1- عقل خود را تقویت کنید

امام علی ع می‌فرمایند: «الشَّكُّ ثَمَرَةُ الجَهلِ»[88] شک، ثمره نادانى است! پس باید با از بین بردن جهل، مقدمه ایجاد شک را از بین برد؛ و آن عقل است!

4 -2 -2- تقوی و ایمان خود را تقویت کنید

امام على ع می‌فرمایند: «أهلَكُ شَي‏ءٍ الشَّكُّ والارتِيابُ، وَأملَكُ شَي‏ءٍ الوَرَعُ والاجتِنابُ.»[89] تباه كننده‏ترين چيز، شك و ترديد است؛ نگهدارنده‏ترين چيز، پارسايى و دورى كردن است؛ و امام صادق ع می‌فرمایند: «في قولِهِ تعالى‏: «الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ»: بِشَكٍّ.»[90] درباره آيه: «كسانى كه ايمان آوردند و ايمان خود را به ستم نياميختند» فرمود: يعنى به شكّ [آلوده نساختند]؛ و همین تعبیر را راجع به «رجس» در آیه «كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ» فرمودند.[91]

4 -2 -3- اخلاص و یقین را تقویت کنید

اخلاص و یقین باعث دفع شک می‌شوند؛ چنانچه فرمودند:

• امام على ع : «مَن قَوِيَ يَقينُهُ لَم يَرتَبْ»[92] كسى كه يقينش نيرومند باشد، دچار شك نشود.
• امام على ع : «مَن صَدَقَ يَقينُهُ لَم يَرتَبْ»[93] كسى كه يقين راستين داشته باشد، گرفتار شک نشود.
• امام على ع : «ماارتابَ مُخلِصٌ ولا شَكَّ مُوقِنٌ.»[94] هيچ مخلصى دچار شبهه نشد و هيچ يقين‏مندى شک نكرد.

4 -2 -4- در برابر خدا مغرور و سرکش نباشید

یکی از علائم جهل، غرور و تکبر و سرکشی است در برابر خداوند قادر! و جهل مقدمه شک است. امام على ع فرمودند: «مَن عَتا عن أمرِ اللَّهِ شَكَّ، ومَن شَكَّ تعالَى اللَّهُ علَيهِ فَأذَلَّهُ بسُلطانِهِ، وصَغَّرَهُ بجَلالِهِ كما اغتَرَّ بِرَبِّهِ الكَريمِ وَفَرَّطَ في أمرِهِ.»[95] هركه درباره خدا گردنكشى كند، دستخوش شك شود و هركه شك كند، خداوند بر او چيره گردد و با قدرت خود وى را به خوارى افكند و با جلال خود وى را حقير گرداند، همچنان كه او به پروردگار مهربان و بزرگوار خود مغرور شد و در كار خداوند كوتاهى كرده بود.

4 -3 – بدل فن ایجاد شک و تردید (حیطه رفتاری)

با بهره‌گیری از دو دسته بدل (شناختی و انگیزشی) برای این فن شیطان، اکنون به ساحت رفتاری وارد می‌شویم در ادامه به تعدادی از این بدل‌ها اشاره می‌نماییم.

4 -3 -1- تمسک به «الله» پیدا کنید

خداوند فرمود: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ» (حج: 52) هیچ پیامبری را پیش از تو نفرستادیم مگر اینکه هرگاه آرزو می‌کرد (و طرحی برای پیشبرد اهداف الهی خود می‌ریخت)، شیطان القائاتی در آن می‌کرد؛ امّا خداوند القائات شیطان را از میان می‌برد، سپس آیات خود را استحکام می‌بخشید؛ و خداوند علیم و حکیم است؛ «معناى آیه چنین مى‏شود: ما قبل از تو هیچ پیغمبر و رسولى نفرستادیم مگر آنکه وقتى چیزى از آیات خدا را مى‏خوانده شیطان شبهه‏هایى گمراه‌کننده به دل‌های مردم مى‏افکند و ایشان را وسوسه مى‏کرد تا با آن آیات مجادله نموده ایمان مؤمنین را فاسد سازد ولى خداوند آنچه از شبهات که شیطان به کار مى‏برد باطل مى‏کرد و پیغمبرش را موفق به رد آن‌ها مى‏فرمود و یا آیه‏اى نازل مى‏کرد تا آن را رد کند.»[96]

4 -3 -2- تمسک به «ولی الله» (محمد ص و آل محمد ع) پیدا کنید

انسان عاقل برای مواجهه با شیطان حیله‌گر از ولی خدا – که از هر گونه رجس و پلیدی و شکی مصون است – یاری می‌طلبد؛ چنانچه فرمود: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» (احزاب: 33) همانا خداوند مى‏خواهد كه از شما اهل بيت هر پليدى را بزدايد و شما را چنانكه بايد و شايد پاكيزه بدارد؛ و امام صادق درباره این آیه چنین تعبیر نمودند که: «[مراد از] آلودگى همان شک است. به خدا سوگند كه ما هرگز درباره پروردگار خود شک نمى‏كنيم.»[97]

4 -3 -3- تمسک به «کتاب الله» پیدا کنید

قرآن نور است و باعث افزایش عقل؛ و عقل زایل کننده جهل است و جهل ریشه شک! پس با تمسک به قرآن از هر گونه شک و گمراهی مصون بمانیم.

4 -3 -4- شبهات ذهنی را فوراً مرتفع نمایید

شبهه و شبهات مقدمه شک هستند؛ زیرا «ثمره شبهه این است که حق و باطل را بر مردم مشتبه می‌کند. به تعبیر امام علی ع شبهه را به این جهت شبهه نامیده‌اند که باطنی باطل و نادرست دارد، اما در ظاهر شبیه به حق است».[98]

• «وَ إِنَّمَا سُمِّيَتِ الشُّبْهَةُ شُبْهَةً لِأَنَّهَا تُشْبِهُ الْحَقَّ، فَأَمَّا أَوْلِيَاءُ اللَّهِ فَضِيَاؤُهُمْ فِيهَا الْيَقِينُ وَ دَلِيلُهُمْ سَمْتُ الْهُدَى، وَ أَمَّا أَعْدَاءُ اللَّهِ فَدُعَاؤُهُمْ فِيهَا الضَّلَالُ وَ دَلِيلُهُمُ الْعَمَى، فَمَا يَنْجُو مِنَ الْمَوْتِ مَنْ خَافَهُ وَ لَا يُعْطَى الْبَقَاءَ مَنْ أَحَبَّه.»[99] شبهه را به اين خاطر شبهه می‌گویند كه شبيه حق است؛ اما چراغ اولياء خدا در امور شبهه‌ناک يقين و راهنمايشان راه هدايت است. ولى دعوت كننده دشمنان خدا در مسير شبهه ضلالت و راهنماشان كور دلى است. نه ترس از مرگ علت نجات است و نه عشق به بقا عامل جاودانگى است.
• امام على ع : «لا تَرتابُوا فَتَشُكُّوا، ولا تَشُكُّوا فَتَكفرُوا، ولا تُرَخِّصُوا لِأنفُسِكُم‏ فَتُدهِنوا.»[100] ترديد (شبهه) به خود راه ندهيد كه گرفتار شكّ مى‏شويد و شك نكنيد كه به كفر گرفتار مى‏آييد و به نفْسهاى خود رخصت ندهيد كه در اين صورت [در دين‏] سهل‌انگار مى‏شويد.
• امام على ع : «ما أقرَبَ … الشَّكَّ مِن الارتيابِ.»[101] چقدر نزديك است … شک به ترديد (شبهه).