فساد و راه های مبارزه با آن (قسمت دوم)

در قسمت قبلی مقاله نکاتی پیرامون تعریف لغوی و اصطلاحی فساد، انواع فساد و مصادیق آن و نیز تعابیر فساد در قرآن به طور اجمال بیان شد.

امّا ادامه آن ….

**

**

1. عوامل ایجاد فساد چیست؟

با توجه به تعاریف و مصادیق بیان شده برای فساد، و نیز مبانی علمی مرتبط مانند مبانی مدیریتی، رفتار سازمانی و روان شناسی عوامل اصلی ایجاد و بروز و ظهور فساد را به شرح موارد زیر می توان بیان نمود.

1.1.   عدم وجود کنترل درونی؛ و یا به عبارتی عدم وجود تقوی و پرهیزکاری باعث بروز فساد می گردد. چنانچه فرمود: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى‏ وَ اتَّقُونِ يا أُولِي الْأَلْبابِ»[1] یعنی: «و زاد و توشه تهيه كنيد، كه بهترين زاد و توشه، پرهيزكارى است! و از من بپرهيزيد اى خردمندان!»

1.2.   احساس بی نیازی؛ چنانچه فرمود: «كلاََّ إِنَّ الْانسَانَ لَيَطْغَى* أَن رَّءَاهُ اسْتَغْنىَ»[2] یعنی: «چنين نيست (كه شما مى‏پنداريد) به يقين انسان طغيان مى‏كند، از اينكه خود را بى‏نياز ببيند!». احساس بی نیازی عاملی است که باعث طغیان و فساد می گردد.

1.3.   احساس عدم وجود کنترل بیرونی و مشاهده؛ یکی دیگر از عوامل بروز فساد است، چنانچه فرد خود را بی قید و بند و آزاد بلاقید تصوّر نموده و در اینجاست که امکان هر گونه بروز فساد ممکن خواهد شد.

چنانچه فرمود: «أَ رَءَيْتَ إِن كَذَّبَ وَ تَوَلىَّ * أَ لَمْ يَعْلَم بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى‏»[3] یعنی: «به من خبر ده اگر (اين طغيانگر) حق را انكار كند و به آن پشت نمايد (آيا مستحق مجازات الهى نيست)؟! آيا او ندانست كه خداوند (همه اعمالش را) مى‏بيند؟!»

1.4.          احساس عدم بازخواست؛ وقتی که فرد خود را از مواجهه با بازخواست و تنبیه مصون می داند و یا تبعات منفی مجازات را کمتر منافع فساد! می داند، و تقوای درونی نیز ضعیف بوده و او را از انجام فساد باز نمی دارد آن گاه محیط را برای اعمال مفسده انگیز مهیّا می بیند. این جاست که شاهد یکه تازی های مفسدین خواهیم شد. شاید به همین دلیل باشد که خداوند رحمان یکی از وظایف پیامبران را ترساندن و انذار قرار داده است. چنانچه در بیش از صد جای قرآن از انذار یاد گرده است. مانند اینکه فرمود: «إِنَّا أَرْسَلْناكَ بِالْحَقِّ بَشيراً وَ نَذيراً»[4] یعنی: «ما تو را به حق، براى بشارت و بيم دادن (مردم جهان) فرستاديم» و یا در جای دیگر فرمود: «كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ»[5] یعنی: «مردم (در آغاز) يك دسته بودند خداوند، پيامبران را برانگيخت تا مردم را بشارت و بيم دهند»

1.5.          عدم وجود ضمانت های اجرایی لازم؛ باعث تجرّی و عصیان خلافکاران و مفسدان می گردد. لذا گفته شده که عوامل بازدارنده اولاً باید در حد مناسب بازدارندگی باشد و ثانیاً ضمانت اجرایی داشته باشد. در همین دلیل است که خداوند متعال پس از اعلام ارسال رُسُل، می فرماید ما آهن را فرستادیم. آنجا که فرمود: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزيزٌ»[6] یعنی: «ما رسولان خود را با دلايل روشن فرستاديم، و با آنها كتاب (آسمانى) و ميزان (شناسايى حقّ از باطل و قوانين عادلانه) نازل كرديم تا مردم قيام به عدالت كنند و آهن را نازل كرديم كه در آن نيروى شديد و منافعى براى مردم است، تا خداوند بداند چه كسى او و رسولانش را يارى مى‏كند بى‏آنكه او را ببينند خداوند قوىّ و شكست‏ناپذير است!» و در جای دیگر ضمانت را قوی تر هم می کند و خودش را ضامن حسابرسی می فرماید. «فَإِنَّما عَلَيْكَ الْبَلاغُ وَ عَلَيْنَا الْحِسابُ»[7] یعنی: «در هر حال تو فقط مأمور ابلاغ هستى و حساب (آنها) بر ماست.»

1.6.          توجیهات ذهنی بی اساس و عذرتراشی های جاهلانه؛ یکی دیگر از عوامل بروز فساد است که افراد برای اغناء ذهنی خود و جامعه به دنبال بهانه تراشی و عذرتراشی هستند، چنانچه خداوند می فرماید: «بَلِ الْانسَانُ عَلىَ‏ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ * وَ لَوْ أَلْقَى‏ مَعَاذِيرَهُ»[8] یعنی: «بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است، هر چند (در ظاهر) براى خود عذرهايى بتراشد!»

1.7.          عدم اطلاع از قوانین لایتغیر جهان هستی؛ یکی دیگر از مواردی است که بعضاً روی می دهد، و افراد به خیال اینکه برای رسیدن به اهداف شان از هر وسیله ای می توانند بهره ببرند، درگیر در فساد می شوند. مثلاً دروغ می گوید، دزدی می کند و … تا به خوشی دنیا برسد! در صورتی که اگر بداند قانونی در دنیا حاکم است که از راه معصیت خدا نه تنها به اهدافت نمی رسی بلکه از آن دوان دوان دور می شوی، دیگر از راه های مفسده انگیز دنبال سعادت نمی رود! چنانچه رسول اللَّه (ص) فرمودند: «وَ مَنْ حَاوَلَ أَمْراً بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ كَانَ أَبْعَدَ لَهُ مِمَّا رَجَا- وَ أَقْرَبَ مِمَّا اتَّقَى»[9] یعنی: «كسى كه از راه گناه از پى كارى برخيزد از چیزی که به او اميد دارد بيشتر دور می شود و به آنچه از او مي ترسد نزدیک تر مي شود» و یا امام حسین (ع) فرمودند: «من حاول امرا بمعصية اللَّه كان افوت لما يرجو و اسرع لما يحذر»[10] یعنی: «كسى كه از راه گناه از پى كارى برخيزد اميدش بيشتر فوت مى‏شود و از آنچه ميترسد سريعتر بآن مبتلا ميگردد»

**

1. راه های مقابله با فساد چیست؟

در ابتدا ذکر چند نکته ضروری است:

نکته اوّل: به قول بزرگی، با موعظه نمی شود کشور را اداره نمود. البته ذکر و موعظه لازم است ولی کافی نیست؛ «وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرى‏ تَنْفَعُ الْمُؤْمِنينَ[11]» یعنی: «و پيوسته تذكّر ده، زيرا تذكّر مؤمنان را سود مى‏بخشد». اما همانطور که گذشت در کنار ارسال رُسُل، ابلاغ کتب و قوانین، بایدها و نبایدها و تعیین میزان و شاخص را داریم؛ سپس خداوند همه این موارد را با نیروی شدیدِ ضمانت کننده تکمیل می فرماید. [12]

نکته دوّم: برای اداره امور یک مجموعه و سازمان از حد کوچک آن مانند خانواده گرفته تا در حد عالی آن مانند یک کشور، ایجاد، توسعه و بهینه سازی سیستم ها و نظامات یک امر ضروری برای تبدیل موعظه ها و ذکرها به عمل و اجراست. چنانچه امیرالمومنین (ع) در لحظات واپسین عمر مبارک شان و پس از ضربت خوردن اشاره به نکاتی کلیدی و مهم می نمایند: «أُوصِيكُمَا وَ جَمِيعَ وَلَدِي وَ أَهْلِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِكُمْ وَ صَلَاحِ ذَاتِ بَيْنِكُم[13]» یعنی: «شما را، و تمام فرزندان و خاندانم را، و كسانى را كه اين وصيّت به آنها مى‏رسد، به ترس از خدا، و نظم در امور زندگى، و ايجاد صلح و آشتى در ميانتان سفارش مى‏كنم».

در این رابطه فعالیت های با ارزش بسیاری در لایه های نرم افزاری و سخت افزاری نیز به انجام رسیده است. مانند تولید محتوا در قالب کتاب الحیاه. چنانچه مولف در ابتدای آن چنین می گوید: «الحياة، يك جهان بينى و جهان شناسى مرتبط، و يك دستگاه (سيستم) فكرى- علمى دينى است، فهم شده و برگرفته از اصل اسلام، يعنى: قرآن كريم و تعاليم پيامبر اكرم «ص» و امامان معصوم «ع»، و فهرستى است از مسائل و نيازهاى گوناگون فردى و اجتماعى و مادّى و معنوى انسان، در زندگى متحوّل و نوين بشرى، به مقصود تأسيس جامعه سالم و متكامل انسانى. و غرض از آن موعظه و پيشنهاد نيست، بلكه عرضه داشت يك نظام است با ترسيم زمينه‏هاى اجرايى آن.»[14]

اما کارهای انجام شده بسیار کمتر از نیاز امروز جامعه ما در این مهم است. لذا ما نیاز جدّی به تولید نظامات و سیستم ها برای تبدیل ایده ها و فکرها و موعظه ها، به عمل و اجرا داریم. والّا نبود نظامات باعث ایجاد سستی و خلل و نهایتاً نفوذ مفسدان در امور می گردد.

نکته سوّم: ایجاد سیستم و نظامات ضروری است اما باید آن را با منابع انسانی کارآمد و دارای شاخص های لازم تکمیل نمود. به عبارتی سیستم بدون کادر مناسب، بی خاصیت و یا کم خاصیت است.

بر اساس این مقدمات چند راه اساسی مقابله با فساد بیان می گردد.

**

2.1.  سیستم سازی (نظام سازی)

2.1.1.      تعیین فرآیندهای کاری مستند، معقول و منطقی؛ بدان معنا که با تعیین فعالیت های کلیدی و ترسیم مسیر اجرای آن ها بر اساس مدل های علمی رایج بتوانیم مبنایی استاندارد و عقلایی را در اجرای امور پایه گذاری کرده، تا از اعمال سلیقه ها و یا فساد جلوگیری نماید.

2.1.2.      اصلاح ساختار و سازمان؛ به منظور افزایش کارآیی و اثربخشی و حذف نقاط کور سیستمی برای جلوگیری از امکان نفوذ غیر مجاز به سیستم.

2.1.3.      ایجاد سیستم نظارت و ارزیابی؛ به منظور پایش و رصد مستمر وضعیت و تطبیق واقعیت (وضع موجود) با حقیقت (وضع مطلوب) انجام می شود. در ایجاد این سیستم بکارگیری دانش های نو مانند فناوری اطلاعات ضروری است.

2.1.4.      ایجاد سیستم ارزشیابی؛ برای رتبه بندی کارآیی و اثربخشی و عوامل آن ضروری است.

2.1.5.      تعیین مجازات های بازدارنده؛ (متناسب با هر فساد) یکی از عوامل بازدارنده در وقوع فساد می باشد. تناسب این مجازات ها با عنوان فساد بسیار اهمیت دارد. چرا که اگر مجازات کمتر از میزان لازم باشد، عامل بازدارندگی را از دست می دهد، و اگر بیشتر از میزان لازم باشد، از عدالت خارج می شود.

2.1.6.      تعیین شاخص های انتصاباتی؛ مانند دانش، توانایی، مهارت و نگرش برای هر شغل در کشور/سازمان مشخص شود، و انتصاب مدیران بر اساس این شاخص ها صورت پذیرد. البته بدیهی است اولویت در تدوین و اعمال این شاخص ها برای مشاغل مهم تر و حساس تر است. مواردی مانند رییس مجلس، رییس کمیسیون های مجلس، وزرای دولت، معاونین وزرا، روسای سازمان های ملی و استانی، استانداران، فرمانداران، شهرداران، روسای دستگاه های فرهنگی و … .

2.1.7.      تعیین شاخص های انتخاباتی؛ برای هر یک از مناصب کشوری که با انتخاب مستقیم مردم برگزیده می شوند. مانند نمایندگان مجلس، نمایندگان خبرگان رهبری، رییس جمهور، اعضای شورای شهر و روستا. این شاخص ها مواردی هم چون دانش، توانایی، مهارت و نگرش هستند.

2.1.8.      ایجاد سیستم شاخص مدار برای انتخابات و انتصابات؛ که پس از تعیین شاخص های مربوطه، رتبه بندی گزینه ها برای انتخاب یا انتصاب اشخاص با استفاده از روش های تصمیم گیری خبره به انجام می رسد. این سیستم باعث انتخابی علمی و بر اساس گزینه هایی بومی می گردد.

**

2.2.  کادر سازی

2.2.1.      تربیت منابع انسانی مورد نیاز و مناسب برای هر یک از جایگاه های شغلی اولویت دار در کشور (بر اساس شاخص های تعریف شده برای هر شغل)

2.2.2.      تربیت منابع انسانی مورد نیاز و مناسب برای هر یک از مناصب (بر اساس شاخص های تعریف شده برای هر منصب)

**

1. اولویت بندی در مبارزه با فساد

اولویت بندی در مبارزه با فساد یک ضرورت است. چرا که باید از مفاسد اولویت دار تر شروع کرد تا بسیاری از مفاسد معلول خود به خود نابود شوند. این اولویت بندی به سه روش ممکن است.

3.1.  اولویت بندی موضوعی

در این نگاه اولویت ها بر اساس موضوعات مشخص می شوند، و موضوعات با اهمیت تر در اولویت قرار می گیرند.

3.2.   اولویت بندی سلسله مراتبی

در این نگاه اولویت ها با رده های بالاتر سلسله مراتبی است. زیرا فرمودند: «الناس على دين ملوكهم»[15] یعنی: «مردم بر دین حاکمان شان هستند» و یا امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: « النَّاسُ بِأُمَرَائِهِمْ أَشْبَهُ مِنْهُمْ بِآبَائِهِم»‏[16] یعنی: «مردم به حاکمان شان شبیه ترند تا به پدران شان» و بنابر همین تحلیل است که آیه الله جوادی آملی (حفظه الله) می فرمایند: «ظاهر مردم، باطن مسئولان است»[17]

لذا باید از بزرگان جامعه شروع کرد و مرحله به مرحله به لایه های زیرین وارد شد.

* * * * *

**

1. جمع بندی

مبارزه با فساد در درون هر سیستم و نظامی به عنوان یک امر سلبی، بازدارنده و واکسینه کننده سیستم دارای ضرورت زیاد است، و هر چه مأموریت و رسالت آن مجموعه مهم تر باشد، مبارزه با فساد از اهمیت بیشتری برخوردار می شود.

برای مبارزه با فساد باید عوامل شکل گیری و ایجاد آن را نشانه رفت، و در مراحل اولیه از تشکیل آن جلوگیری نمود. لذا شناسایی عوامل فساد و مؤلفه های تعیین کننده در آن جزء اولین گام های مبارزه با فساد به حساب می آید.

در گام های بعدی مبارزه با فساد می بایست بر دو مطلب اصلی تأکید نمود. اول سیستم سازی و نظام سازی؛ و دوم کادرسازی و تربیت منابع انسانی. چرا که نقص ها و خلل های موجود در سیستم هاست که فسادزایی می کند؛ لذا غیر ممکن است دنبال فساد زدایی باشیم و سیستم سازی نکنیم. شاید تأکید مقام معظّم رهبری (مدظلّه العالی) مبنی بر اینکه : «ساخت درونى نظام» بايد استحكام پيدا كند» ناظر بر همین مطلب باشد. در کنار این مطلب از نقش کلیدی و تأثیرگذار عوامل انسانی در جلوگیری از ظهور و بروز فساد امری غیر قابل انکار و مهم است.

و در نهایت مانند هر برنامه ریزی دیگری باید اولویت بندی و اهم و مهم نمود. حرکت های ایجابی و سلبی مورد نظر در این فرآیند باید شاخص مدار و اولویت مدار باشد، تا ما را در بازه زمانی کوتاه تر و با حداقل هزینه ها به نتیجه برساند، و به عبارتی انتخاب باید بهینه باشد.

**

در آخر چنانچه به ما آموخته اند، مقاله را با یک دعا خاتمه می دهم؛

اَللّهُمَّ اَصْلِحْ کُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ المُسلِمین

---