مبانی و مفاهیم مدیریت بحران: تعاریف

در مباحث مدیریت بحران مانند هر حوزه دیگری از واژگان مربوط به خود استفاده می شود، که آگاهی از آن برای نیل به فهم مشترک از موضوع ضروری است. لذا در ادامه به طور خلاصه به تعریف تعدادی از این واژگان اشاره شود.

مدیریت[1]

برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت، هماهنگی، پشتیبانی، تخصیص منابع، کنترل، نظارت، و ارزیابی

 

بحران[2]

حادثه اي كه به طور طبيعي و يا توسط بشر به طور ناگهاني و يا به صورت تدریجی و فزاينده به وجود آيد و سختي ومشقتي را به جامعه انساني تحميل نمايد، كه جهت برطرف كردن آن نياز به اقدامات اساسي و فوق العاده باشد.

تعریف دیگری نیز از بحران وجود دارد که در قانون تشكيل سازمان مديريت بحران كشور آمده است، بدین صورت که: «بحران: شرايطي است كه در اثر حوادث، رخدادها و عملكردهاي طبيعي و انساني (به‌جز موارد موضوعه در حوزه‌هاي امنيتي و اجتماعي) به‌طور ناگهاني يا غيرقابل كنترل به‌وجود مي‌آيد و موجب ايجاد مشقت و سختي به يك مجموعه يا جامعه انساني مي‌گردد و برطرف كردن آن نياز به اقدامات اضطراري، فوري و فوق‌العاده دارد.»

مدیریت بحران[3]

فرآيند عملكرد و برنامه ريزي مقامات دولتي و دستگاههاي اجرائي دولتي و عمومي است كه با مشاهده، تجزيه و تحليل بحرانها، به صورت پيش گيري برنامه ریزی نمايند يا در صورت بروز آنها در جهت كاهش آثار، آمادگي لازم، امدادرساني سريع و بهبود اوضاع تا سطح وضعيت عادي تلاش نمايند.  (طرح جامع امداد و نجات كشور مصوب هيئت وزيران)

فرآيند برنامه‌ريزي، عملكرد و اقدامات اجرائي است كه توسط دستگاههاي دولتي، غيردولتي و عمومي پيرامون شناخت وكاهش سطح مخاطرات (مديريت خطرپذيري) و مديريت عمليات مقابله و بازسازي و بازتواني منطقه آسيب‌ديده (مديريت بحران) صورت مي‌پذيرد. در اين فرآيند با مشاهده پيش نشانگرها و تجزيه و تحليل آنها و منابع اطلاعاتي در دسترس تلاش مي‌شود به‌صورت يكپارچه، جامع و هماهنگ با استفاده از ابزارهاي موجود از بحرانها پيشگيري نموده يا درصورت بروز آنها با آمادگي لازم در جهت كاهش خسارات جاني و مالي به مقابله سريع پرداخته تا شرايط به وضعيت عادي بازگردد. (قانون تشكيل سازمان مديريت بحران كشور)

• کنترل بحران و کاهش آثار سوء آن و عبور از بحران؛ با اعمال مدیریت در سه مرحله: قبل، حین و بعد از بحران

مراحل چهارگانه مدیریت بحران

براساس تعاریف انجام شده در قانون تشكيل سازمان مديريت بحران كشور، برای مدیریت بحران چهار مرحله تعریف می نمایند، و آن را به چرخه مدیریت بحران می شناسند. این چهار مرحله در ادامه توضیح داده شده است.

الف – پيشگيري : مجموعه اقداماتي است كه با هدف جلوگيري از وقوع حوادث و يا كاهش آثار زيانبار آن، سطح خطرپذيري جامعه را ارزيابي نموده و با مطالعات و اقدامات لازم سطح آن را تا حد قابل قبول كاهش مي‌دهد.

ب – آمادگي: مجموعه اقداماتي‌است كه توانايي جامعه را در انجام مراحل مختلف مديريت بحران افزايش مي‌دهد كه شامل جمع‌آوري اطلاعات، برنامه‌ريزي، سازماندهي، ايجاد ساختارهاي مديريتي، آموزش، تأمين منابع و امكانات، تمرين و مانور است.

ج – مقابله: انجام اقدامات و ارائه خدمات اضطراري به دنبال وقوع بحران است كه با هدف نجات جان و مال انسانها، تأمين رفاه نسبي براي آنها و جلوگيري از گسترش خسارات انجام مي‌شود. عمليات مقابله شامل اطلاع‌رساني، هشدار، جست و جو، نجات و امداد، بهداشت، درمان، تأمين امنيت، ترابري، ارتباطات، فوريتهاي پزشكي، تدفين، دفع پسماندها، مهار آتش، كنترل مواد خطرناك، سوخت‌رساني، برقراري شريانهاي حياتي و ساير خدمات اضطراري ذي‌ربط است.

د – بازسازي و بازتواني: بازسازي شامل كليه اقدامات لازم و ضروري پس از وقوع بحران است كه براي بازگرداندن وضعيت عادي به مناطق آسيب‌ديده با درنظر گرفتن ويژگيهاي توسعه پايدار، ضوابط ايمني، مشاركتهاي مردمي و مسائل فرهنگي، تاريخي، اجتماعي منطقه آسيب‌ديده انجام مي‌گيرد. بازتواني نيز شامل مجموعه اقداماتي است كه جهت بازگرداندن شرايط جسمي، روحي و رواني و اجتماعي آسيب‌ديدگان به حالت طبيعي به انجام مي‌رسد.

 

بر اساس بعضی تعاریف دیگر این چهار مرحله را می توان بصورت مذکور در جدول ادامه نیز بیان نمود.

پدافند عامل[4]

عبارت از رويارويي و مقابله مستقيم با دشمن و به كارگيري جنگ افزارهاي مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثي كردن اقدامات آفندي وي مي باشد.

پدافند غیرعامل[5]

به مجموعه اقداماتی غیر مسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها و تأسیسات، تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می گردد.

زیر ساخت

سیستم ها و خدمات اساسی است که برای کشور یا یک سازمان ضروری است. مانند ساختمان ها، حمل ونقل، آب، منابع انرژی و … .[6]

مراکز حیاتی

مراکزی که دارای گستره فعالیت ملّی می باشند  و وجود و استمرار فعالیت آنها برای کشور حیاتی است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث اختلال جدی در اداره امور کشور می گردد.

مراکز حساس

مراکزی که دارای گستره فعالیت منطقه ای می باشند  و وجود و استمرار فعالیت آنها برای مناطقی از کشور ضروری است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می گردد.

مراکز مهم

مراکزی که دارای گستره فعالیت محلی می باشند  و وجود و استمرار فعالیت آنها برای بخشی از کشور دارای اهمیت است و آسیب یا تصرف آنها به وسیله دشمن باعث بروز اختلال در بخشی از کشور می گردد.

فعالیت های حیاتی

فعالیت هایی است که رسالت و کارکرد حیاتی سازمان به شمار می رود، و ایجاد خلل در آن باعث ایجاد اختلال جدی در سازمان و یا مشتریان آن می گردد.

فعالیت های حساس

فعالیت هایی است که رسالت و کارکرد حساس سازمان به شمار می رود، و ایجاد خلل در آن باعث ایجاد اختلال بسیار زیاد در سازمان و یا مشتریان آن می گردد.

فعالیت های مهم

فعالیت هایی است که رسالت و کارکرد مهم سازمان به شمار می رود، و ایجاد خلل در آن باعث ایجاد اختلال زیاد در سازمان و یا مشتریان آن می گردد.

 

معماری

يک ديدگاه مجرد و سطح بالا از کل نظام که تمام عناصر اصلي و روابط آنها را با فلسفه شکل گيري چنين ساختاري تبيين مي کند.

مانور

شبيه سازي شرايط بحراني

آمايش

آمايش اسم مصدر آمودن و آماييدن به معناي در هم كردن،آماده كردن،آراسته كردن و مستعد كردن مي باشد.[7]  آمايش سرزمين كه تلفيقي از سه علم جغرافيا، اقتصاد و جامعه شناسي است. شامل اقدامات ساماندهي و نظام بخشي به فضاي طبيعي اجتماعي اقتصادي و ملي است. در واقع آمايش سرزمين با توجه به عامل انسان، محيط و منابع، نحوه استفاده بهينه از منابع و امكانات و چگونگي استقرار انسانها در فعاليت ها را در فضاي جغرافيايي ملي و منطقه اي سامان مي دهد.

منظور از آمايش سرزمين رسيدن به مطلوبترين توزيع ممكن جمعيت، توسط بهترين شكل توزيع فعاليت هاي اقتصادي اجتماعي در پهنه سرزمين است كه امكان ارائه چهارچوب هاي توسعه را داراست و مي تواند مبنا و پايه اصلي در تهيه برنامه هاي توسعه منطقه اي يا استاني باشد.

منظور از آمايش صنعت و معدن، ايجاد تعادل و توازن در توسعه صنعتي و معدني كشور با بهره گيري از امكانات و قابليت هاي متنوع استانها و توجه به امكانات بالقوه و بالفعل منابع انساني و طبيعي و زير ساختي استانهاي مختلف كشور مي باشد.[8]