ارکان اصلی نظام مدیریت جامع فرهنگ

بر اساس مطالعات انجام شده در زمینه مدیریت جامع فرهنگ و بر اساس مدل های سیستمی موجود، ارکان نظام مدیریت جامع فرهنگ به شرح ادامه، تعریف می گردد. با تکمیل این ارکان، نظام فرهنگی قوام و دوام یافته و می توان از آن انتظار کارآیی و اثربخشی قابل قبول داشت.

لازم به ذکر است که نظام فرهنگی تعریف شده در این فصل مبنایی است برای اصلاح ساختار مدیریتی و اجرایی دستگاه های فرهنگی استان، که می بایست فرآیند تصویب خود را در مراجع عالی ذیربط طی نماید.

در ادامه ارکان اصلی نظام مدیریت جامع فرهنگ که شامل هفت محور می باشد، ملاحظه می فرمایید.

ارکان اصلی نظام مدیریت جامع فرهنگ

•     مؤلفه ها و شاخص های فرهنگی
•     معماری اطلاعاتی و فرآیندها، ساختار و سازمان، برنامه ریزی
•     قوانین و مقررات فرهنگی
•     سرمایه های انسانی فرهنگ
•     اموال و منابع مالی فرهنگ
•     تربیت و تعلیم
•     پژوهش های فرهنگی

شرح ارکان نظام

 مؤلفه ها و شاخص  های فرهنگی

تعیین مؤلفه ها و شاخص های فرهنگی یکی از مهم ترین اجزاء نظام فرهنگی است. زیرا در این قسمت پازل فرهنگ مشخص می گردد، تا بتوان بر اساس آن نقش هر کدام از اجزاء را در شکل دهی فرهنگ مشخص و برای آن برنامه ریزی نمود. بدیهی است در فقدان چنین بسته ای نمی توان برای فرهنگ برنامه ریزی نمود، چرا که برای فرهنگی که اجزاء و حدود و ثغور آن مشخص نیست چگونه می توان برنامه ریزی نمود. در این جا ذکر چند نکته ضروری است.

در تعریف مؤلفه ها و شاخص های فرهنگ می بایست ابتدائاً تعریفی برگزیده از میان بیش از سیصد تعریفی که برای فرهنگ نموده اند، را برگزید. سپس بر اساس آن، ابعاد فرهنگ را تبیین کرد. آنگاه لایه های مختلف فرهنگ را به طور عملیاتی مشخص نمود. به عبارتی می بایست ساختار شکست فرهنگ[1] و یا درخت واره فرهنگ را تبیین نمود، تا بر آن اساس بتوان برنامه ریزی فرهنگ را رقم زد.

مرجع تعریف مؤلفه ها و شاخص های فرهنگ در اصل حوزه های علمیه و دانشگاه ها هستند، که می بایست بر اساس آموزه های دینی و اسلام ناب محمّدی (ص)، مؤلفه ها و درخت واره ی فرهنگ ما را که فرهنگی دینی و انقلابی است، ترسیم نمایند.  لذا نقش و رسالت حوزه های علمیه و دانشگاه ها در مهندسی فرهنگ استان و کشور مشخص می گردد. البته در این کار می بایست از آن دسته از اساتید و اعضاء هیئت علمی دانشگاهها که به دور از نگاه غربی رایج علوم انسانی که مبتنی بر دین ستیزی بوجود آمده، و شجاعت تفکّر آزادانه و ارائه طریق دارند نیز بهره حداکثری برد.

مرجعیت تصویب مؤلفه ها و شاخص های فرهنگ بر عهده شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

معماری اطلاعاتی و فرآیندها، ساختار و سازمان، برنامه ریزی

بر اساس اجزاء احصاء شده، ضرورت ها ، چشم انداز، اهداف، و … فرهنگ استان، موارد زیر در این رابطه مطرح می گردد.

سازمان های فرهنگی

سازمان های فرهنگی کشور به سه دسته کلی تقسیم می شوند.

دولتی: سازمان هایی هستند که در زیر مجموعه قوه مجریه قرار دارند.

عمومی: سازمان هایی هستند که زیر مجموعه نظام هستند، و از بیت المال بودجه دریافت می نمایند.

مردم نهاد: سازمان هایی هستند که متعلق به بخش خصوصی هستند.

در استان اصفهان پس از بررسی های کتابخانه ای و میدانی، تعداد 69 سازمان فرهنگی دولتی و عمومی احصاء گردید. سازمان هایی که در سطوح مختلف مدیریتی (سیاست گذاری، برنامه ریزی، اجرایی) ایفاء نقش می نمایند.

منظور از سازمان فرهنگی، سازمانی است که بر اساس قانون یا آیین نامه یا ابلاغیه مرجع عالی مجاز، مصوّبه تشکیل داشته باشد، و مأموریت آن ایفاء رسالت فرهنگی در هر یک از لایه های مأموریتی باشد.

عناوین این دستگاه ها به شرح زیر است.

برنامه ریزی فرهنگی

برای ایجاد توان حداکثری در حوزه فرهنگ می بایست برنامه های فرهنگی استان را با نگاهی راهبردی، یکپارچه و هم گرا تدوین نمود. لذا برای فرآیند سیاست گذاری، برنامه ریزی، بودجه ریزی، نظام آماری فرهنگ و … اقداماتی در استان به انجام رسید.

در این جهت تنظیم رابطه بین معاونت برنامه ریزی استانداری، معاونت فرهنگی، شوراهای فرهنگی استان و … ضرورت جدّی می یابد.

بنابراین یکی از ضرورت های ایجاد نظام جامع فرهنگی در استان ها، اصلاح نظام برنامه ریزی فرهنگ استان است، که هم اکنون دارای مشکلات مبنایی و اساسی است. چالش های برنامه ریزی فرهنگ در ادامه ذکر شده است.

تخصیص منابع

بر اساس تعاریف مدیریتی یکی از اجزاء مدیریت برای پشتیبانی از اجرای طرح ها و برنامه های مصوّب،تخصیص منابع است. تأمین منابع بر عهده معاونت برنامه ریزی استانداری ها از طرق تعریف شده در قانون است، لیکن تخصیص منابع در راستای رسیدن به اهداف برنامه ای می بایست بر عهده معاونت فرهنگی اجتماعی استانداری باشد.

این موضوع یک ابزار کنترلی برای اعمال ضوابط پیوست فرهنگی نیز به حساب می آید. بدین معنا که اگر طرحی بر اساس پیوست فرهنگی مصوّب  شده اجرا نگردیده باشد، معاونت فرهنگی به عنوان متولی فرهنگی استان، مانع از تخصیص های بعدی می گردد.

کنترل، نظارت و ارزیابی

برای اطمینان از انجام دقیق، صحیح، بموقع و در چارچوب برنامه های فرهنگی استان نیاز به کنترل، نظارت و ارزیابی به عنوان یکی از اجزاء اصلی مدیریت جامع فرهنگی است. لذا انجام این مهم بر عهده معاونت فرهنگی استانداری است، تا بتواند میزان پیشرفت برنامه ها، تطابق روش ها و فرآیندها با برنامه ها را به انجام رساند. نتیجه این کار دست یابی به ارزیابی مناسب از وضعیت فرهنگی استان خواهد بود، که همان تعریف ارزیابی است: «تطبیق واقعیت با حقیقت»

قوانین و مقررات

قوانین و مقررات به عنوان ابزار اصلی تعیین چارچوب عملکرد فرهنگی به حساب می آید. این قوانین در چند سطح وجود دارند.

• سطح ملی
• سطح استانی

از لحاظ مرجع تصویب نیز دو نوع وجود دارد.

• قوانین مصوّب  مجلس
• مقررات و دستورالعمل های مصوّب  سازمانی

تنظیم ضوابطی کارآ، ممکن الاجرا، جامع و مانع از الزامات ایجاد یک نظام جامع فرهنگی است، که باید به آن توجّه جدی نمود.

سرمایه های انسانی

یکی از اصلی ترین شاخص های توسعه سازمان ها و نظامات، سرمایه های انسانی آنهاست. چرا که اگر سرمایه های انسانی لایقی در سازمان وجود داشتند آنگاه می توان امید رسیدن به چشم انداز و اهداف سازمانی را داشت. مگر می شود با انسان های نالایق و غیر شایسته به اهداف سخت و دشوار و متعالی دست یافت؟ لذا سرمایه های انسانی از اهمیت بسیار بالایی در جنگ فرهنگی برخوردار است.

این موضوع در حوزه های علوم انسانی از اهمیت بسیار بالاتری برخوردار است. چرا که وقتی بحث انسان، فرهنگ و دین به میان می آید، همه توجّهات بر روی انسان است. اصلاً فلسفه خلقت، عبودیت خداوند توسط انسان است. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُونِ»[2]  لذا در مقوله فرهنگ توجّه اصلی به سرمایه های انسانی فرهنگ است. اعم از مدیران عالی، ارشد و میانی فرهنگ؛ و نیز مخاطبین انسانی فرهنگ که کل جامعه را شامل می گردد.

بر این اساس اقداماتی در زمینه استاندارد سازی و توسعه سرمایه های انسانی فرهنگ در استان شروع گردیده است.

اموال و منابع مالی

اموال و منابع مالی موجود در حوزه فرهنگ بسیار، و در حال حاضر غیر قابل شمارش و احصاء است. اموال و منابع مالی دولتی، شامل ساختمان ها، ابنیه، املاک، اموال منقول و غیر منقول، درآمدهای مستقیم و غیر مستقیم، اعتبارات ملی، اعتبارات ملّی استانی، اعتبارات استانی و …، از جمله مواردی است که می توان برای دستگاه های دولتی و عمومی برشمرد.

علاوه بر آن می توان به اموال و منابع مالی موقوفات کشور به عنوان منبعی عظیم در حوزه فرهنگ اشاره نمود، که متأسفانه هم اکنون دچار حیف و میل و تضییع حقوق مربوط به آنها در کشور هستیم. اگر مدیریت جامع فرهنگی استان بتواند نسبت به احیاء موقوفات استان و متوقّف سازی موقوفه خواری اقدام مناسب نماید، به جد می توان گفت که فرهنگ استان را از حیث منابع مالی بی نیاز می نماید.

به هر حال اموال و منابع مالی ابزاری است برای اعمال مدیریت جامع فرهنگی در استان. اگر می خواهیم مدیریت جامع فرهنگی استان را محقق کنیم باید همه این منابع را برای انجام مأموریت متمرکز و هم گرا و هم افزا نماییم.

تربیت و تعلیم

تربیت و تعلیم از ابزارهای مهم برای ارتقاء کمی و کیفی کارآیی و اثربخشی نظام ها است. در حوزه فرهنگ نیز چنین است. مدیریت جامع فرهنگی استان باید با بهره گیری از ابزار تربیت و تعلیم نسبت به ارتقاء سرمایه های انسانی حوزه فرهنگ اقدام نماید. تا بتواند مدیران کل، مدیران ارشد و میانی فرهنگ را به سطوح لازم و استاندارد برساند. البته در حیطه سرمایه های انسانی غیر دولتی نیز چنین است، و باید برای آنها نیر برنامه ریزی مناسب نمود.

روش های مختلفی نیز برای تربیت و تعلیم وجود دارد، از جمله انجام آموزش های طولی، آموزش های عرضی و … .

پژوهش

پژوهش تولید کننده علم و دانش است. اگر نظامی بخواهد پله های تکامل را طی نماید باید بر دوش علم و دانش بایستد و به طور عالمانه و مبتنی بر دانایی عمل نماید. لذا پژوهش های فرهنگی یکی از ضروری ترین ارکان نظام فرهنگی است. برای انجام این پژوهش ها می بایست متناسب با موضوع آن، از حوزه های علمیه و دانشگاههای استان، کشور و جهان استفاده نمود.

روش اصلی کار در انجام طرح های پژوهشی برای معاونت فرهنگی استان استفاده از تکنیک فراتحلیل بر پژوهش های قبلی انجام شده است. زیرا تحقیقات بسیار زیاد، اما پراکنده ای در مقولات فرهنگی انجام شده، لیکن عمدتاً با نگاه مدیریت جامع فرهنگی نبوده است. لذا معاونت فرهنگی استان باید با سوار شدن بر دوش مطالعات قبلی و فراتحلیل آنها به علوم مورد نیاز برای مدیریت جامع فرهنگی استان دست یافته و آنها را تبدیل به برنامه، دستورالعمل و … نماید. اگر چه در مواردی هم که لزوم آن قطعی می گردد انجام سایر پژوهش های توصیه می گردد.

سایر روش هایی که می تواند در این زمینه مددیار باشد، برگزاری دوره های آموزشی، کارگاههای آموزشی، حمایت از پایان نامه های ارشد و دکتری، و ایجاد رشته های مورد نیاز در زمینه مدیریت و مهندسی فرهنگ می باشد.

در تحلیل شرائط و رسیدن به تصمیات راهبردی می بایست از آینده پژوهی و سیستم های پشتیبانی تصمیم (DSS) نیز استفاده بهینه نمود.

زیر نظامات فرهنگ

 نظام رصد فرهنگ

به منظور تأمین اطلاعات مورد نیاز برای مهندسی فرهنگ و تعیین وضعیت موجود فرهنگ استان، ایجاد و راه اندازی نظام رصدی فرهنگ به عنوان یک ضرورت قطعی به حساب می آید. لذا نظام رصدی با اجزاء زیر تشکیل می گردد.

مجموعه راصدین

• دستگاه های فرهنگی

همه دستگاه های فرهنگی استان بر اساس مؤلفه های فرهنگی و اطلاعاتی تصویب شده اقدام به رصد اطلاعات و تکمیل فرم های اطلاعاتی می نمایند.

• دستگاه های اطلاعاتی

همه دستگاه های اطلاعاتی استان بر اساس مؤلفه های فرهنگی و اطلاعاتی تصویب شده اقدام به رصد اطلاعات و تکمیل فرم های اطلاعاتی می نمایند.

• دستگاه های علمی و نخبگان مربوطه

زیر ساخت های رصدی

نرم افزاری

• بانک اطلاعات (DB)
• سیستم اطلاعات مدیریت (MIS)
• سیستم مدیریت بانک اطلاعات (DBMS)

سخت افزاری

• شبکه اینترانت بین دستگاهی
• سرورهای بانک های اطلاعاتی

قوانین رصدی

به منظور امکان ارائه اطلاعات و تنظیم روابط بین دستگاه های فرهنگی، مجوز تأمین و ارائه اطلاعات به معاونت فرهنگی استان از سوی مراجع ذیصلاح به دستگاه های اطلاعاتی و فرهنگی داده می شود .

شیوه ارائه اطلاعات و فرمت های مربوطه در قالب شیوه نامه رصد فرهنگ تهیه، تصویب و ابلاغ می گردد.

محتوای رصدی

بر اساس ساختار شکست فرهنگ و مؤلفه های تعیین شده توسط مهندسی فرهنگ، فرم های اطلاعاتی، طراحی و در اختیار دستگاه های راصد قرار می گیرد، تا دستگاه ها بر آن اساس نسبت به تکمیل و ارسال اقدام نمایند.

اعلام آخرین وضعیت عملکرد و اقدامات انجام شده در حوزه فرهنگ بر اساس برنامه های ابلاغی به دستگاه ها

فرآیندهای رصدی

تعاملات بین راصدین، دریافت اطلاعات، ارائه اطلاعات، پردازش اطلاعات، و …  طی شیوه نامه ای تنظیم می گردد، تا فرآیندهای بین سیستمی نظام رصد را تبیین و تشریح نماید.

بهره برداران رصدی

بر اساس تعاریف و حیطه بندی های انجام شده، دستگاه های مختلف فرهنگی و اطلاعاتی با تعیین سطوح دسترسی هر کدام نسبت به بهره برداری از سیستم بانک اطلاعات جامع رصدی اقدام می نمایند.

رسالت این نظام احصاء نیازها و اولویت های فرهنگی، مدیریت جامع و حل مسائل فرهنگی استان است. این کار در چند گام به انجام می رسد

احصاء نیازها و اولویت های فرهنگی استان (اکتشاف)

اکتشاف با استفاده از رصد (فرم های اطلاعاتی، آمارهای ثبتی، نتایج پیمایش ها، …)

اکتشاف به طور شهودی

اکتشاف با استفاده از آینده پژوهی و آینده نگاری و برنامه های استراتژیک دستگاهی و فرادستگاهی

تجزیه و تحلیل و ارائه تجویز

ارائه مدل عملیاتی برای مدیریت فرهنگی برای حل مسائل یا خلق موضوعات نو

ارائه راهبردهای فرهنگی

ارائه راهکارهای حل مسائل

ارائه طرح های فرهنگی

ارائه برنامه های فرهنگی

ارزیابی مداوم و بازخورد جهت اصلاح مراحل قبل

تصویب پیوست های فرهنگی طرح های استان

رسمیت بخشی

به تصویب رساندن برنامه ها در استان

به تصویب رساندن برنامه ها در کشور

فرهنگ سازی قبل/ حین/ بعد از تصویب

کنترل و نظارت

نظارت بر اجرای طرح ها

نظارت بر واگذاری اعتبارات

در انجام تمامی این موارد اصل بر بکارگیری توان حوزه های علمیه و دانشگاهها به طور سازمانی است.

[1] Culture Work Breakdown Structure-CWBS

[2] قرآن کریم، سوره الذاریات، آیه 56