کنترل و نظارت از نگاه دین

 

بر اساس تعاریف رایج، مدیریت فرآیند به‌کارگیری مؤثر و کارآمد منابع مادی و انسانی در برنامه‌ریزی، سازماندهی، بسیج منابع و امکانات، هدایت و کنترل است که برای دستیابی به اهداف سازمانی و بر اساس نظام ارزشی موردقبول صورت می‌گیرد. (رضائیان, اصول مدیریت, 1391)

و برای مدیریت اجزایی برشمرده اند، مانند موارد زیر:

• هدف‌گذاری
• برنامه‌ریزی
• سازمان­دهی
• تصمیم‌گیری
• هدایت و رهبری
• ارتباطات
• هماهنگی
• کنترل و ارزیابی

 

در اینجا کنترل (نظارت)، شامل فعل یا افعالی است در مدیریت که تسلط قدرتمندانه دانشی بر کلیه اجزاء موجود در یک سازمان را برای جلوگیری از ایراد و اشکال و خطا و اصلاح نمودن آن‌ها را بر اساس شاخص‌ها اثبات می‌کند.

با این مقدمه می خواهیم مروری کنیم بر مفاهیم دینی ما در موضوع کنترل، نظارت و مراقبت در سازمان.

خداوند کریم یکی از ارکان مدیریت در نظام هستی را کنترل، نظارت و مراقبت برشمرده است، که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می شود.

 

مراقبت و نظارت در آیات قرآن

• إِنَّ اللَّهَ كاَنَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا یعنی: زيرا خداوند، مراقب شماست.[1]
• إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيباً یعنی: همانا خدا مراقب اعمال شما است.[2]
• وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ رَقيباً یعنی: و خدا بر هر چيز مراقب بوده است.[3]
• وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهيداً ما دُمْتُ فيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَني‏ كُنْتَ أَنْتَ الرَّقيبَ‏ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ شَهيدٌ

یعنی: و تا در ميان ايشان بودم شاهد اعمال‏شان بودم پس از اينكه مرا بسوى خود خواندى تو خودت مراقب و شاهد بر آنان بودى و تو بر هر چيز شاهدى.[4]

 

 

• ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَيْهِ رَقيبٌ‏ عَتيدٌ

یعنی: هيچ سخنى در فضاى دهان نمى‏آورد مگر آنكه در همانجا مراقبى آماده است.[5]

 

• وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ^[6]

يكى از مزاياى منحصر بفردى كه فقط در دين اسلام هست ضمانت اجرائى آن است كه بر خلاف ساير قوانين و مقررات دينى و حكومتى ساير ملت‏ها در اسلام بر سه اصل استوار است:

1- اجراى قانون تشويق و تنبيه يا مجازات مجرمين.

2- تربيت و ارشاد و تعليم از كودكى تا پيرى.

3- نظارت همگانى بر يكديگر و نقش مردم در اين امور و اين اصل سوم ويژه اسلام است.[7]

 

• كُلُّكُمْ‏ رَاعٍ‏ وَ كُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ‏ رَعِيَّتِهِ

اسلام دارای سه ضمانت اجرا يا سه ركن اساسى در حكومت اسلامى هست:

اوّل- ايجاد ايمان و رشد تربيت فطرى و وجدانى انسانها

دوّم- ضمانت اجرايى مكتب اسلام، نظارت همگانى و دادن مسئوليّت به عموم افراد در كار يكديگر است، در كار حكومت نظارت در اجراى كار قانونى با گزينش انسانهاى عالم و پرهيزكارى كه بدون هوى و هوس و بدون روحيه عوامفريبى گردد، بدون حب دنيا و جاه طلبى، امّا با داشتن روحيّه ايثار، شجاعت و فداكارى باشند انجام مى‏دهد زيرا قرآن مى‏گويد: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ (آل عمران-104)

…^[8]

 

• وَ لا تَجَسَّسُوا[9] اين حكم اخلاقى است كه در سوره‏اى بنام حجرات يعنى همانجايى كه انسانها به زندگى خصوصى و نه اجتماعى مشغولند آمده است … و ربطى به نظارت عمومى كه يكى از اركان ضمانت اجرائى احكام حكومت اسلامى است ندارد زيرا در حكومة اسلامى همه بايستى بر يكديگر و امور اجتماعى و سياسى كشور كه سرنوشت همگان به آنها بستگى دارد نظارت داشته باشند تا خطراتى حيات فرد و جامعه را تهديد نكند زيرا در آيات متعدّد گفته است: كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ (آل عمران/110) [10]

 

مراقبت و نظارت در سخن معصومین ع

در ادبیات و نیز سیره ائمه معصومین علیهم السلام و پیامبران سلف نیز در باب مراقبت و کنترل و نظارت موارد بسیاری وجود دارد، که در ادامه تعدادی نقل شده است.

 

• سپس رفتار كارگزاران را بررسى كن، و جاسوسانى راستگو، و وفا پيشه بر آنان بگمار، كه مراقبت و بازرسى پنهانى تو از كار آنان، سبب امانت دارى، و مهربانى با رعيّت خواهد بود.[11]

 

• و از همكاران نزديكت سخت مراقبت كن، و اگر يكى از آنان دست به خيانت زد، و گزارش جاسوسان تو هم آن خيانت را تأييد كرد، به همين مقدار گواهى قناعت كرده او را با تازيانه كيفر كن، و آنچه از اموال كه در اختيار دارد از او باز پس گير، سپس او را خوار دار، و خيانتكار بشمار، و طوق بد نامى به گردنش بيفكن.^[12]

 

• يكى ديگر از آنها، آگاهى از بودجه‏اى است كه به منشيان و خزانه‏داران [كارمندان امور اقتصادى و مالى و دارايى كشور] مى‏رسد. در اين موارد سستى به خود راه مده و تأخير روا مدار و براى هر يك از اين امور سرپرستى قرار ده تا بر آنها آنچنان نظارت‏ نمايد كه تو آسوده خاطر شوى.[13]

 

• بنابراين به بازرگانان احترام گذار و راههايشان را ايمن ساز و حقوقشان را محفوظ دار كه آنان مردمى آرام و مسالمت جوى‏اند كه نه از فتنه‏گري هايشان هراسى است و نه از توطئه و آشوبشان حذرى. آرزوى آنان اين است كه امنيّت برقرار باشد و سلطان پايدار. پس به كار آنان نظارت‏ كن، خواه در اقامتگاه تو باشند و خواه در شهرهاى ديگر تو.[14]

 

• و قرار بده براى هر كارى از آنها كسي را كه در آنها نظارت‏ كند از حكمروايانت تا آسوده خاطر باشى‏[15]

 

• پس تقواى الهى را پيشه سازيد، خدايى كه در برابر نظارت‏ او هستيد، و مهار زندگى شما در دست قدرت او، و تغييرتان از حالى به حالى به دست نيروى اوست، اگر پنهان كنيد مى‏داند، و اگر آشكار نماييد ثبت مى‏كند، نگهبانان با كرامتى را بر شما موكّل كرده كه حقّى را از قلم نمى‏اندازند، و چيزى را بيهوده ثبت نمى‏كنند.[16]

 

• خداوند فرشته‏اى بر نماز مى‏گمارد كه كارى جز (نظارت‏ بر آن) ندارد.[17]

 

• ابن هرمه ناظر بازار اهواز بود. خيانتى كرد و على «ع» از آن خيانت آگاه گشت، به رفاعة بن شدّاد بجلّى- فرماندار خود در اهواز- چنين نوشت: هنگامى كه نامه مرا خواندى، ابن هرمه را از نظارت‏ بازار بركنار دار، و او را به مردم معرّفى كن، و به زندانش افكن، و رسوايش ساز، و به همه بخشهاى تابع «اهواز» بنويس كه من اين گونه عقوبتى (شديد) براى او معيّن كرده‏ام. مبادا در مجازات او غفلت يا كوتاهى كنى، كه نزد خداوند خوار مى‏شوى‏[18]

 

• سليمان (ع) به جنّيان فرمان داد برايش قصرى از بلور بسازد، و در همان حال كه در ميان قصر به عصاى خود تكيه زده بود و بر اعمال جنّيان نظارت‏ مى‏فرمود،[19]

 

• پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درباره حساب‏رسى به خويش كه بر امير لازم است، فرمود: … تا آنجا كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درباره امور قاضيان كه امير بايد بر آنها نظارت‏ داشته باشد، مى‏فرمايد: در موضوع دادرسى ميان مردم چونان كسى كه آشنا با جايگاه دادرسى در نزد خداست نظارت‏ داشته باش.[20]

 

 

مراقبت و نظارت در سخن متخصصان دین

امر به معروف و نهى از منكر نه كار يك نهاد و ستاد فرمايشى است و نه از فرد و گروهى ناآراسته به دانش و عملكرد و انديشه پرجاذبه و شايسته و مترقى- گرچه هدف آنان هم نيك باشد- ساخته است. … چرا كه اين دو اصل مترقى اگر از مسخ و تحريف قدرتها و تاريك‏انديشى‏ها مصون بمانند در حقيقت ترسيم‏كننده آزادى بيان و قلم، نقد و انتقاد، دليل خواهى و چون و چرا، نظارت‏ بر روند امور و شئون جامعه و حكومت، و نقد پذير و پاسخگو خواستن صاحبان قدرت و امكانات در برابر مردم است و در همان حال رساترين دليل بر لزوم روزنامه‏ها و مطبوعات آزاد، تريبون‏ها و منبرهاى مستقل، رسانه‏ها و فرستنده‏هاى مردمى، دعوت‏ها و احزاب و گروه‏هاى متنوع و متعدد در قلمرو حق و عدالت است تا بتوانند در پرتو اين اصول مترقى از حقوق و آزادى مردم پاس داشته و ناظر هوشمند و مراقب قانون‏گرايى و قانونمدارى صاحبان قدرت و توده‏هاى مردم باشند و در صورت لزوم آنان را امر به معروف و يا نهى از منكر كنند.[21]

 

امام عصر (عج) در اين زمان در ميان ما حضور دارند و كليه اعمال ما تحت نظارت‏ مستقيم آن حضرت قرار دارد و آن حضرت لحظه‏اى از احوال شيعيان خود غافل نيست‏[22]

 

براى حكومت اسلامى در راه مبارزه با اسراف ميدانى گسترده وجود دارد، و دستگاه حكومت بايد در اين موارد به كار برخيزد: … (4)- نظارت‏ قاطع و دقيق بر توليد، تا توليدكنندگان به هيچ وجه نتوانند از لحاظ كمّى و كيفى توليد را، براى مقاصد سودجويانه خويش كه مضربه حال اجتماع است، مورد سوء استفاده قرار دهند.[23]

 

 

——————————-

[1] النساء- 1

[2] ق – 18

[3] احزاب، 52

[4] مائده، 117

[5] ق، 18

[6] العصر، 3

[7] راغب اصفهانى، حسين بن محمد، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن – تهران، چاپ: دوم، 1374ش. ج‏4 ؛ ص462

[8] راغب اصفهانى، حسين بن محمد، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن – تهران، چاپ: دوم، 1374ش.

[9] حجرات/12

[10] راغب اصفهانى، حسين بن محمد، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن – تهران، چاپ: دوم، 1374ش. ص 83

[11] نهج البلاغة / ترجمه دشتى ؛ ص579

[12] شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج البلاغة / ترجمه دشتى – ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1379ش.

[13] تحف العقول / ترجمه حسن زاده / 237 / فرمان أمير المؤمنين على عليه السلام به مالك اشتر ….. ص : 207

[14] تحف العقول / ترجمه حسن زاده / 233 / فرمان أمير المؤمنين على عليه السلام به مالك اشتر ….. ص : 207

[15] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، كتاب الروضة در مبانى اخلاق ( ترجمه جلد 74 بحار الأنوار) – تهران، چاپ: دوم، 1364ش. ص274

[16] شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج البلاغة / ترجمه انصاريان – قم، چاپ: اول، 1388 ش.ص173

[17] ابو بصير از امام صادق عليه السّلام؛ ابن بابويه، محمد بن على، پاداش نيكيها و كيفر گناهان / ترجمه ثواب الأعمال – قم، چاپ: اول، 1381ش. ص581

[18] حكيمى، محمدرضا و حكيمى، محمد و حكيمى، على، الحياة / ترجمه احمد آرام – تهران، چاپ: اول، 1380ش. ج‏6 ؛ ص615

[19] (علل الشرائع) با استناد به ابو بصير از امام باقر (ع) نقل مى‏كند، جزائرى، نعمت الله بن عبد الله، قصص الأنبياء ( قصص قرآن – ترجمه قصص الأنبياء جزائرى) – تهران، چاپ: اول، 1381 ش. ص543

[20] ترجمه جامع أحاديث الشيعة / ج‏30 / 91 / باب 1 ص : 67

[21] ابن نما حلى، جعفر بن محمد، در سوگ امير آزادى ( ترجمه مثير الأحزان ) – ايران ؛ قم، چاپ: اول، 1380 ش. ص 27

[22] جزائرى، نعمت الله بن عبد الله، قصص الأنبياء ( قصص قرآن – ترجمه قصص الأنبياء جزائرى) – تهران، چاپ: اول، 1381 ش. ص 859

[23] حكيمى، محمدرضا و حكيمى، محمد و حكيمى، على، الحياة / ترجمه احمد آرام – تهران، چاپ: اول، 1380ش. ص 340